XESÚS GONZÁLEZ GÓMEZ | Juan Sánchez Peláez

A influencia do surrealismo na literatura latinoamericana está abondo estudada. Nos últimos anos apareceron diversos libros, estudos e antoloxías sobre poetas surrealistas latinoamericanos. Unha pequena nómina: Jorge Cáceres, Teófilo Cid, Braulio Arenas, Enrique Gomez Correa, Ludwig Zeller (chilenos); Aimé Cesaire; César Moro, Emilio Adolfo Westphalen, Méndez Dorich (peruanos); Francisco Madariaga, Aldo Pellegrini, Carlos Latorre, Juan A. Vasco, Julio Llinás, Juan José Ceselli, Enrique Molina (arxentinos); Octavio Paz (mexicano), Sérgio Lima (Brasil), Magloire Saint-Aude (haitiano), etc. Podiamos engadir máis nomes, sobre todo nos últimos anos, xa que, como afirmaba o surrealista chileno Enrique Gómez Correa, nunha entrevista publicada en 1995: «Continúan a existir poetas surrealistas, mesmo en Chile hai novas xeracións interesadas na experiencia límite do surrealismo. Mire vostede, o surrealismo é a liberación extrema. É a revolta permanente. Agora que caeron todas as utopías, que o home quedou sen misterios, e lembre que o acto surrealista por excelencia foi desatar a imaxinación, compréndeme vostede? Alá onde sexa que estea a xermolar un cambio radical, as futuras revolucións, continuará a ser necesario o surrealismo».

A verdade é que nestes momentos existen diversos grupos surrealistas en varios países latinoamericanos. Os «estudosos» están a descubrir o surrealismo latinoamericano, non só a influencia (ou influencias) do surrealismo en escritores dos países que conforman o subcontinente do sur do Río Grande. Xa non só se estuda, ou se interesa, polas influencias recibidas, e asimiladas, do surrealismo en escritores como Alejo Carpentier, Miguel Ángel Asturias, Julio Cortázar, Rene Depestre, Humberto Díaz Rivas, e tantos outros. Agora xa se empeza a falar, en verdade e en serio, do surrealismo en Latinoamérica; ou, se vostede é nacionalista, do surrealismo latinoamericano, que, supostamente, tería unhas características que o afastaría, en certa maneira, do surrealismo «europeo». Non imos entrar en discusión: non paga a pena e non se discute con imbéciles.

Á parte dos nomes citados enriba, hai outros poetas e escritores que se poden incluír na nómina de surrealistas latinoamericanos. Un deles é o gran poeta venezolano Juan Sánchez Peláez. A este queremos dedicarlle un pequeno dossier.

E queremos dedicarllo porque, curiosamente, todos aqueles que len en español e son cidadáns, ou viven, no denominado Estado Español, contan coa súa Obra poética, publicada no 2004 pola colección Poesía, da Editorial Lumen. Obra poética que no seu día pasou completamente desapercibida.

Non imos, aquí e agora, dar detalles nin ao por maior nin ao por menor da vida de Sánchez Peláez: o lector ten a man a wikipedia e sobran comentarios. Aquí, queremos, tan só, reivindicar para o surrealismo a Sánchez Peláez, que entrou na poesía da man dos homes que conformaban o grupo surrealista chileno La Mandrágora, do que xa temos falado netas páxina no traballo titulado La Mandrágora contra Pablo Neruda. A pesar das reticencias de importantes, e serios, críticos e ensaístas, Sánchez Peláez pertence ao surrealismo. A súa poesía é unha poesía surrealista, tanto pola, digamos, temática, como polo atmosfera e pola técnica (sic). E, o que é máis importante, polo que poderiamos denominar, no bo sentido da expresión, a súa ideoloxía. E non hai máis que ler os poemas, non moitos, que conforman a súa obra poética, editada en España, como dixemos, pola Editorial Lumen.

Antes de pasarmos a entregar, traducidos ao galego, diversos textos de varios críticos latianomericanos, maiormente venezolanos, sobre Sánchez Peláez, talvez sexan necesarias unhas cantas palabras sobre a edición española da obra poética do surrealista venezolano.

Este volume, Obra poética, publicado por Lumen foi argallado polo propio autor, que corrixiu as primeiras galeradas, infelizmente, antes de que che chegasen as segundas, xa que morreu en Caracas o 20 de novembro de 2003. A corrección das segundas galeradas correu a cargo de Ana Nuño, algo coñecida no ambiente literario español por ser directora durante uns anos da revista de literatura Quimera. Tamén é coñecida, en Cataluña, por ser unha furibunda antinacionalista: pertenceu ao grupo Babel e, agora mesmo, non sei por onde anda. Como curiosidade, digamos que preparou a edición española dun libro de seu pai, Juan Nuño: Sionismo, marxismo, antisemitismo, no que di cousas importantes mais que no fondo é un testemuño do seu abandono do marxismo. Neste libriño (polo volume) Juan Nuño explica claramente como ao xudeu, se non quere ser perseguido, se lle di que debe deixar de ser xudeu. É o que veñen proclamando os nacionalistas españois cando falan das «nacionalidades» periféricas: o día que abandonedes os vosos sinais de identidade, xa non «sufriredes». Pois ben, a Sra. Nuño apúntase ás teses dos nacionalistas españois á vez que defende as de seu pai cando se trata dos xudeus. E é que Juan Nuño non era nacionalista mentres que a súa filla é nacionalista española, de aí que estea contra o nacionalismo catalán. En fin, non queriamos falar deste tema, senón da Obra poética, da edición española, da obra poética de Juan Sánchez Peláez.

Como diciamos, este volume que recompila todos os libros de poemas de Juan Sánchez Peláez foi preparado polo seu autor. Finalmente, por causas maiores, a edición foi finalizada pola devandita Ana Nuño, mais sen nunca corrixir, agás grallas e erros, o que deixou preparado o seu autor. A edición, ademais da poesía completa (sic) de Sánchez Peláez, só trae unha nota do editor na que se di o que dixemos sobre as galeradas. Na lapela: unha biografía, sumaria, do poeta. Na contracapa unhas poucas frases sobre a poesía do venezolano e unha pouca información sobre o volume, que «recolle toda a obra poética de Juan Sánchez Peláez, un total de sete libros, publicados entre 1951 e 1989, que xunto a uns poucos poemas inéditos, o autor revisou e corrixiu pouco antes de morrer»; en total, uns douscentos poemas escritos en 81 anos de vida, xa que Sánchez Peláez nacera en 1922.

En 1969, na venezolana Editorial Monte Ávila apareceu un pequeno volume, 135 páxinas, co título Un día sea, que xuntaba toda a poesía de Sánchez Peláez publicada até entón:Elena y los elementos (1951), Animal de costumbre (1959) e Filiación oscura (1969), á vez que se engadía un libro inédito, Lo huidizo y permanente. Na edición de Lumen engádense, trinta e cinco anos despois, os libros publicados por Sánchez Peláez posteriores a 1969: Rasgos comunes (1975), o seu libro máis «longo», Por cuál causa la nostalgia(1981) e Aire sobre Aire (1989), ao tempo que se engaden catro poemas inéditos escritos despois de 1989. Como comprobará o lector, Sánchez Peláez non era, no que á produción se refire, un Manuel María calquera; sobre as diferenzas no que respecta á calidade, non fai falta dicir palabra.

Pois ben, ao ser a edición española unha edición sen notas, nin prólogos, nin avisos, o lector que coñeza por este último volume (Obra poética) a Sánchez Peláez, non saberá que os dous primeiros libros, Elena y los elementos e Animal de costumbres, foron fortemente corrixidos polo autor. Con respecto á edición de 1969, Elena y los elementos contén variantes abondo. Ora, tamén hai que dicir que ao non coñecermos as primeiras edicións non sabemos se na edición de Monte Ávila os diferentes libros de Sánchez Peláez sufriron unha corrección por parte do autor. A raíz do que se escribe na contracapa desta edición, supomos que si. Velaí o que aparece escrito nesta contracapa: «No presente volume recolleu [o autor] toda a súa obra poética, mellor dito, un vasto conxunto de textos esgazados dos seus libros anteriores e cuxas versións considera definitivas. Elena y los elementos, Animal de costumbre, Filiación oscura e Lo huidizo y permanente, até o de agora inédito». A primeira radica na ordenación (colocación) dos poemas; variante, porén, que, en primeira instancia nin prexudica nin beneficia o libro. Ora, existen outras que fan que os poemas de 1969 sexan poemas diferentes dos que se entregan no 2004. Uns exemplos. O poema «Solo al fondo con furor» na edición de 1969 está dividido en sete partes (sete poemas case que autónomos): «I. Solo al fondo con furor…», «II. Arrastrado bajo yunques…», «III. Al arrancarme de raíz a la nada…», «IV. Aún la perfección…», «V. Yo atravesaba las colinas negras…», «VI. Blandiendo un puñal de vidrio entre las sienes…» e «VII. Cuantas veces ahogado…». Na edición de 2004 desaparecen completamente os poemas II e VII, mais talvez o poema, en conxunto gañe en intensidade, se ben son suprimidos dous «poemas» (ou dúas partes») de Solo al fondo con furor, Sánchez Peláez engade dous novos poemas: Posesión e Adolescencia, que non aparecían en 1969 e sen que, por outra parte, se indique data da súa composición. E o poema Experiencias menos objectivas, que en 1969 non levaba dedicatoria, na edición de 2004, edición definitiva, vai dedicado a Henri Michaux. Polo que dixemos, penso que nos achamos diante un poemario en parte diferente do publicado en 1951 e recollido na obra completa (sic) de 1969.

 O seguinte poemario, Animal de costumbre, é na edición de 2004 corrixido e ampliado en profundidades. Vexamos. Na edición de 1969, este poemario constaba de 19 poemas, sen título, simplemente numerados con cifras arábicas. Na edición definitiva de 2004, consta de XXVI poemas, en números romanos. Algúns dos poemas da edición de 1969 que estaban escritos en prosa son postos agora en verso (os poemas 1, 2, 11 e 19; poemas que corresponden na edición definitiva aos números IV, V, XXI e XXVI); os poemas 4, 5, e 18 (VII, XIX e XXV na edición definitiva) son corrixidos, engadindo un verso no poema VII, dous no IX e substituíndo dos dous últimos versos do poema 18 por tres diferentes que son o remate do poema XXV). E o poema 13 da edición de 1969, único poema que leva un título, entre parénteses (Trinidad) pasa a ser o poema XXII, inmediatamente despois do que na edición de Monte Ávila era o poema 17. Noutras palabras, o poemario foi fortemente corrixido, polo que o lector español nunca saberá desas corrixendas, xa que na contracapa só se di que o poeta «revisó y corrijió» os poemas pouco antes de morrer.

Os outros libros do autor no sufriron correccións e as revisións deberon ser de erros e/ou grallas. Polo que levamos dito e transcrito, Juan Sánchez Peláez revisaba constantemente os seus versos. Lembremos as palabras que transcribimos da edición de Monte Ávila: dos libros publicados até 1969, as versión que aparecían en Un día sea eran consideradas polo seu autor definitivas. Xa vimos que non.

NOTA

O referido dossier pode ser lido aqui: http://gruposurrealistagalego.blogaliza.org/2016/07/15/juan-sanchez-pelaez-pequeno-dossier-para-uso-de-lectores-galegos-i-por-xesus-gonzalez-gomez/#more-3083.

 *****

Organização a cargo de Floriano Martins © 2016 ARC Edições

Artista convidado: Ramón Chirinos (Venezuela, 1950)

Agradecimentos: Miguel Márquez

Imagens © Acervo Resto do Mundo

Esta edição integra o projeto de séries especiais da Agulha Revista de Cultura, assim estruturado:

1 PRIMEIRA ANTOLOGIA ARC FASE I (1999-2009)

2 VIAGENS DO SURREALISMO, I

3 O RIO DA MEMÓRIA, I

4 VANGUARDAS NO SÉCULO XX

5 VOZES POÉTICAS

6 PROJETO EDITORIAL BANDA HISPÂNICA

7 VIAGENS DO SURREALISMO, II

8 O RIO DA MEMÓRIA, II

9 SEGUNDA ANTOLOGIA ARC FASE I (1999-2009)

10 AGULHA HISPÂNICA (2010-2011)

A Agulha Revista de Cultura teve em sua primeira fase a coordenação editorial de Floriano Martins e Claudio Willer, tendo sido hospedada no portal Jornal de Poesia. No biênio 2010-2011 restringiu seu ambiente ao mundo de língua espanhola, sob o título de Agulha Hispânica, sob a coordenação editorial apenas de Floriano Martins. Desde 2012 retoma seu projeto original, desta vez sob a coordenação editorial de Floriano Martins e Márcio Simões.

Visite a nossa loja

http://abraxasloja.blogspot.com.br/